صدای آسمان / همه چیز درباره «نقاره» و «نقاره‌زنی»

‌خبرگزاری مهر؛ گروه مجله: روزهای زیادی منتظر می‌مانیم تا شرایط موافق باشد و راهی دیار توس شویم. این مسیر را فقط با خودمان و خدای خودمان طی نمی‌کنیم. بلکه دائم از ته دل می‌گوئیم: «اگر قسمت باشد.» «اگر امام رضا بطلبد.» اگر… ما ایرانی‌ها نه تنها حین زیارت رو در رو، بلکه در زمان تنهایی و نیایش و مناجات هم توسل به امام رئوف را از خود دریغ نمی‌کنیم.

مشهد-باب الجواد

از گذرگاه بازرسی ورودی حرم که رد شدم، «اذن دخول» خواندم. صدای گریه امان نمی‌داد. سکوت حرم همیشه خواستنی است اما آدم‌ها این‌جا توان سکوت ندارند. می‌دانی چقدر انتظار کشیده تا امروز و در این درگاه رو به امامش بایستد و درد دل‌هایش را بگوید؟ می‌دانی چقدر آدم‌های دیگر هستند که دلشان را راهی کرده‌اند و آرزوهای‌شان را در جیب او گذاشته‌اند و یادشان را به ذهنش سپرده‌اند. یکی برای فرزند بیمارش شفا می‌خواهد و یکی درگیر مشکلات اقتصادی شده و دیگری از دوری و دلتنگی خانواده و مشکلات زندگی به امامش پناه آورده است.

قدم‌های کوتاه و آرامی برمی‌دارم و ملکوت حرم رضوی را نفس می‌کشم. زمزمه‌ای از پشت سرم می‌شنوم که با صدای شخ شخ کشیده شدن دمپایی روی زمین همراه است. انگار کسی دارد با خودش شعر می‌خواند و مسیر را طی می‌کند. پا سست می‌کنم و گوشم را تیز که شاید سوز صدایش کنج دلم را آرام کند و مرا به آسمان نزدیک‌تر. چه می‌خواند؟ «دوست دارم نگات کنم تو هم منو نگاه کنی! من تو رو صدات کنم تو هم منو صدا کنی! قربون صفات برم از راه دوری اومدم. جای دوری نمی‌ره اگه به من نگاه کنی! رضا رضا… دل من زندونیه تویی که تنها می‌تونی، قفس و وا کنی و پرنده رو رها کنی! …» من این شعر را شنیده‌ام. معصومیت دوران کودکی‌ام را برایم ارمغان دارد. معنی کلمه به کلمه‌اش برایم دنیاست. تندی آفتاب رفته و گرمی هوا رو به کاهش می‌رود. همیشه دوست داشتم اول از صحن انقلاب (همان اسماعیل طلا) به آقا سلام بدهم. حس پایین پای حضرت حس مطلوبیست برایم. اما الان کجاام؟ ورودی صحن کوثر. چرا از این سمت آمدم؟ دل آورد مرا. نفهمیدم.

صحن کوثر را می‌گذرانم و کم کم خودم را در بهشت می‌بینم. از درب شرقی وارد صحن آزادی می‌شوم ولی نوایی آشنا، دیگر مرا روی زمین نگذاشته است. اینجا دارند کَرنا می‌زنند. غروب است. غروبی دیگر. رضا رضا رضا جان… این صدا از «نقاره خانه» حرم است. رو به ضریح که ایستادم صدا را از سمت راستم می‌شنوم. آوای طبل و کَرنای نقاره‌زنی مرا از خود بی خود کرده در حدی که نفهمیدم که بیشتر از ۱۰-۱۵ دقیقه است که درجا ایستاده‌ام. صورتم بی‌اراده خیس اشک است و نگاهم دوخته به ضریحی که از وسط ایوان طلای متحیر کننده معلوم است. یا رضا جان…

صدایی منحصر به فرد که فقط در این آستان می‌توانی بشنوی. نقاره! چه صدایی است؟ سید مهدی جعفری که از سال ۱۳۹۲ در این سرسرا مشغول خدمت شده است را امروز برای گفتگو با مجله مهر یافتیم. یکی از نقاره زن‌های حرم رضوی که برای رسیدن به جایگاه کنونی‌اش از خادمی در بخش امانات حرم آغاز کرده و بعد از آن مراحلی را طی کرده و اکنون از گروه نقاره زن‌های حریم امام رضا (ع) است.

چه زمان‌هایی نقاره زده می‌شود؟

نقاره زنی هر روز دو بار، یک بار قبل از طلوع آفتاب و یک بار قبل از غروب آفتاب اجرا می‌شود. هر کدام به مدت حدود ۲۰ دقیقه است. تمام شدن صدای نقاره همزمان می‌شود با اتمام وقت شرعی نماز صبح و نماز عصر.

البته این نقاره زنی در اعیاد هم انجام می‌شود. هم یک ساعت بعد از اذان مغرب و هم ساعت ۸ صبح روز عید به یمن شادباش آن روز نقاره زده می‌شود.

همچنین در ایام ماه مبارک رمضان هم دو ساعت مانده به اذان صبح نقاره خانه نواخته می‌شود.

روز میلاد امام رضا (ع) هم که به صورت ویژه نواخته می‌شود.

یکی از اصلی‌ترین نقاره‌هایی که زده می‌شود مربوط به شفا گرفتن بیماران است. زمانی که اعلام می‌شود که بیماری داخل حرم شفا گرفته است، بعد از بررسی‌ها و راستی آزمایی توسط پزشک معتمد آستان در این مورد، نقاره‌زن‌ها به نقاره خانه می‌روند و نقاره شفا می‌زنند. برای نقاره شفا، چون زمان خاصی ندارد، خدام داخل حرم مردم را آگاه می‌کنند که این نقاره برای شفای بیمار است.

اما تنها در چند روز از ایام سال، نقاره زنی نداریم. در محرم و صفر و شهادت ائمه.

ابزار نقاره زنی

طبل گَوَرگَه (گاه ور گاه) و طبل سرچاشنی و همچنین کَرناهایی که نقاره زن‌ها در دست دارند مجموعاً ابزاری هستند که صداهایی که ما می‌شنویم را تولید می‌کنند. ۵ طبل و ۸ کرنا و مجموعاً ۱۳ نقاره زن. فلسفه این ۱۳ نفر هم به ۵ تن آل عبا بر می‌گردد و ۸کرنانواز که به هشتمین امام مربوط است. طبلی که زده می‌شود معروف است به طبل شادانه که یک نفر «سرنواز» داریم و باقی هفت نفر «پس نواز» هستند.

نقاره، سازی کوبه‌ای است. طبال‌ها با دو چوب به طول تقریبی ۲۰ سانتی‌متر بر آن‌ها می‌کوبند. طبل سرچاشنی کوچک و چدنی است و صدای زیر تولید می‌کند که به‌عنوان طبل اصلی در تمام مدت نقاره خوانی نواخته می‌شود. سه طبل دیگر مسی هستند با اندازه‌های بزرگ و متوسط که صدای بم تولید می‌کنند و با هماهنگی خاصی به‌طور متناوب یا یکی در میان، هم‌نوا با کرنا نواخته می‌شوند و حالت شاد به این نوا می‌دهند؛ اما ذکری ندارند.

در نقاره خوانی، کرنا با دمیدن به صدا در می‌آید و ذکری دارد. آهنگ کرنا قرن‌ها است سینه‌به‌سینه منقل شده است. طول کرنا بین ۱۰۰ تا ۱۲۰ سانتی‌متر از جنس مس یا برنج است که سوراخ ندارد. این ابزارها همه در مشهد ساخته می‌شوند.

اذکار نقاره

برای نواختن نقاره اذکار خاصی را نقاره زن‌ها می‌گویند.

در دست اول «سرنواز» یعنی سردسته‌ی کرنانوازها، کرنا را به نشانه‌ی سلام به سمت گنبد می‌گیرد و در آن می‌دمد: «سلطان دین و عقبی علی بن موسی الرضا.» سپس پس‌نواز جواب می‌دهند: «رضاجان». سرنواز دوباره با سرِ کرنا به گنبد اشاره می‌کند و می‌نوازد: «امام رضا». پس‌نوازان جواب می‌دهند: «غریب.. غریب.. رضا…».
در دست دوم کرنای سرنواز ذکر می‌کند: «مولا، مولا، مولا علی بن موسی الرضا». پس‌نوازان جواب می‌دهند: «رضاجان». سرنواز، سرکرنا را به طرف گنبد می‌گیرد و ذکر می‌کند: «یا امام غریب، یا امام رضا».
در دست سوم کرنای سرنواز ذکر می‌کند: «دوران دوران امام رضاست. دادرس بیچارگان» بعد، طبال‌ها به عنوان شادی طبل‌های خود را به صدا درمی‌آورند. دوباره سرنواز ذکر می‌کند: «دوران دوران امام رضا دادرس بیچارگان». و پس‌نوازان پاسخ می‌دهند: «ای دادرس درماندگان».

محل نقاره خانه

نقاره خانه یا نوبت خانه به معنی مکانی است که در آن نقاره نواخته می‌شود. نقاره خانه حرم مطهر امام رضا (ع) در بالای سر ایوان شرقی حرم در صحن انقلاب اسلامی (عتیق) واقع شده است و از قسمت‌های مختلف حرم دیده می‌شود. بلندی این مکان باعث شده است که هنگام نقاره زدن، صدای آن تا فاصله زیاد شنیده شود، به‌خصوص زمان طلوع آفتاب، که شهر ساکت‌تر است. از دوره قاجار تاکنون محل نقاره خانه تغییر نکرده است. محل کنونی نقاره خانه حرم مطهر در مرتفع‌ترین نقطه مرکز شهر قدیم مشهد قرار دارد. بنای جدید و زیبای نقاره خانه، با ظرافت و شکوه بسیار از بخش‌های دیدنی حرم به شمار می‌رود. این بنا سراسر کاشی فیروزه‌ای است و ایوان آن نرده‌کشی شده است. نقاره خانه دو طبقه دارد طبقه زیرین، محل گذاشتن طبل‌ها و کرناها و طبقه بالا محل اجرای نقاره است.

قدیمی‌های کار

نقاره خوان‌ها به‌صورت تجربی و توسط نقاره نوازان قدیمی آموزش می‌بینند. حاج احمد اقوام شکوهی قدیمی‌ترین نقاره‌زن حرم رضوی بودند که متأسفانه دو سال پیش فوت کردند. به خاطر دارم که ایشان بعد از این‌که از نقاره خانه می‌آمد پایین، مردم درخواست می‌کردند که با او عکس بگیرند، او هرگز حاضر نبود که پشت به گنبد کند و عکس بگیرد. خیلی انسان متواضع و محترمی بودند. ۷۴ سال بود که نقاره چی حرم بودند. حتی در ایامی که نقاره‌زنی نداشتیم هم می‌آمد و به نقاره‌خانه و خدام سر می‌زد.

نقاره زن بودن خیلی معلوم نیست

یکی از این روزها که خیلی عجله داشتم بروم نقاره خانه، هم دیر آمده بودم و هم دیر می‌رسیدم. یکی از زائرها سر راه، جلوی من را گرفت و گفت: «من نقاره چی را می‌خواهم و با او کار دارم.» گفتم: «من نقاره‌چی هستم.» گویا ایشان مشکلی داشتند و در تلویزیون نقاره زنی را می‌بیند و متوسل به حضرت شده بودند و نذر کرده بودند و آمده بودند زیارت. فقط می / ‏‬ خواست یکی از نقاره چی‌ها را ببیند و التماس دعا داشت. به من می‌گفت که این اتفاق شبیه معجزه است، که من از بدو ورودم به حرم امام رضا خیلی از خدام را دیدم. اما نمی‌خواستم موضوع را به کس دیگری به جز نقاره چی بگویم.

انتخاب نقاره زن‌ها به چه طریقی است؟

از سال‌های قدیم و گذشته‌های دور تا سال ۹۲ کاملاً موروثی بود و از پدر به پسر می‌رسید این مقام. به همین دلیل نقاره نوازان را «عملجات شکوهی» می‌خواندند. یعنی افرادی که شکوه و جلال امام رضا را به بوق و کرنا می‌کنند. تا این‌که در سال ۱۳۹۲ از بین داوطلبین افرادی انتخاب شدند و آموزش‌هایی ارائه شد و آزمون هم گرفته شد که خودم هم از همین طریق وارد شدم. ۵ سال بعد هم مجدد دوره‌هایی برگزار شد و آزمون و… که الان ۶۸ نفر تیم نقاره‌زن هستند در حرم.

ساختمان نقاره خانه

از قدیم همین‌جایی بوده که الان قرار دارد. (ضلع شمال شرقی حرم مطهر علی بن موسی (ع)) اما همان‌طور که در عکس معلوم است ابتدا با شیروانی چوبی مسقف بوده است اما اکنون جایگاه جدیدی در همانجا بنا شده است.

در سال ۱۳۴۶ هجری شمسی، عملیات ساختمانی نقاره خانه پایان یافت و این بنا آماده بهره‌برداری شد. ساخت مقرنس‌ها و دیگر امور ساختمانی بر عهده‌ی حاج صادق رافتی و طرح کاشی‌های معرق به قلم محمد حسن رضوان، کتیبه نویس آستان مقدس رضوی بوده است. از آن زمان تاکنون این ساختمان چندین بار مرمت جزئی شده است.